Fort „Służew” znajduje się na terenie dzielnicy Ursynów, kilkaset metrów na południe od kościoła św. Katarzyny. Jego całkowita powierzchnia to 26,17 ha. Fort jest dziełem jednowałowym z suchymi rowami, bronionymi niegdyś przez betonowe kaponiery boczne oraz kaponierę czołową (wszystkie zniszczono latem 1913 roku). Zachowały się tzw. koszary szyjowe, wykorzystywane przez Wojsko Polskie do końca lat 80. XX wieku.
Po wyprowadzeniu się jednostki wojskowej na części terenu zbudowano zespół 32 bliźniaków mieszkalnych dla wyższej kadry Wojska Polskiego. W 1992 roku prywatny inwestor przystąpił do realizacji obiektu sportowo-rekreacyjnego (kręgielnia), który do dnia dzisiejszego (2020) nie został ukończony.
Z racji tego, że fort bardzo długo należał do wojska, a później na części jego terenu powstało wspomniane wyżej mini osiedle dla generalicji WP, był on niedostępny dla postronnych. Przez to przyroda miała tu znakomite warunki rozwoju. Drzewa (samosiejki) i krzewy zawładnęły całym terenem, szczególnie w miejscach trudniej dostępnych, w tym wałami i rowami fortecznymi. Korzenie drzew zaczęły jednak przenikać przez nasypy, dochodząc do izolacji obiektów murowanych – głównie ceglanych koszar. W wielu miejscach roślinność była tak gęsta, że bez użycia maczety trudno było przejść. Kuny, borsuki i inna zwierzyna miały wspaniałe warunki bytowania.
Uchwała Rady Warszawy z 20 marca 2000 roku zawiera różnego rodzaju zalecenia konserwatora zabytków, ale zezwala także na realizację na terenie fortu nowych obiektów budowlanych, w tym zabudowy mieszkaniowej z usługami podstawowymi. Przez wiele lat, aż do drugiej dekady XXI wieku zainteresowanie deweloperów było jednak „umiarkowane”. Dopiero około 2015 roku znalazł się poważny inwestor z dużym kapitałem. Inwestor Kamala Sp. Z o.o. reprezentujący Grupę Turret Development podjął się wybudowania na tym terenie osiedla mieszkaniowego. Ale nie tylko. Zobowiązał siętakże zagospodarować teren w sposób ekologiczny i przyjazny dla mieszkańców, zachowując i rekultywując tereny zielone.
W północnej części powstało osiedle mieszkaniowe, wkomponowane w zabytkowy teren, natomiast na południe i zachód od pieczołowicie zrewitalizowanych koszar powstał unikatowy teren parkowy. Jego częścią jest odtworzona geometria wałów fortecznych w partii zachodniej oraz urokliwy teren spacerowy w dawnym rowie fortecznym, którego elementem dominującym jest zachowana i pielęgnowana roślinność. Strome brzegi rowu fortecznego o wysokości dochodzącej miejscami do kilkunastu metrów oraz potężne ruiny wysadzonych betonowych kaponier sprawiają wrażenie górskiego wąwozu, co w warunkach mazowieckich równin jest szczególnym wyróżnikiem. Miejsca z ruinami fortyfikacji opatrzone są tabliczkami ze szczegółowymi opisami. Wejścia na wały oraz do rowów fortecznych zbudowane są z drewna, w sposób nawiązujący do konstrukcji widocznej na fotografii fortu z 3 września 1897 roku, podczas wizyty cara Mikołaja II.
Fort VIII „Służew” – moim zdaniem – jest jednym z najlepszych w Warszawie przykładów wykorzystania dla społeczności miasta fragmentu systemu fortecznego XIX-wiecznej Twierdzy Warszawa, z uwzględnieniem potrzeb mieszkańców, ale także z wielką troską o zachowanie walorów przyrodniczych i unikatowych obiektów zabytkowej architektury militarnej XIX wieku. Jest to dobitnym dowodem, że wnoszenie budynków mieszkalnych może być połączone i świetnie korelować z ekorewitalizacją.
Lech Królikowski
